Ranh giới giữa tốt và xấu đôi khi rất khó phân biệt. Đặc biệt trong “nghiệp” kinh doanh, ranh giới ấy còn kém rõ ràng hơn.
Bài viết này nhằm mục tiêu đưa ra 4 nguyên tắc cơ bản để ra quyết định trong những tình huống tốt xấu mập mờ, như một công cụ để doanh nhân giành được sự thanh thản – món quà quý nhất của cuộc sống – trong thế giới của sự nhập nhằng.
LƯU NHẬT HUY – CEO Viện IMT
Ra quyết định và những cái bẫy chết người
Một trong những thử thách lớn đối với doanh nhân là liên tục phải đối diện với môi trường cạnh tranh, những thử thách sống còn xoay vần liên tục. Tác nghiệp của doanh nhân là ra quyết định, và chất lượng ra quyết định không chỉ ảnh hưởng đến kết quả kinh doanh mà còn ảnh hưởng đến cuộc sống riêng của họ, đặc biệt là khi ra những quyết định liên quan đến đạo đức kinh doanh.
Mấy ai có thể cưỡng lại sự hấp dẫn của bài toán treo chi phí hay giãn khấu hao từ năm này sang năm khác để làm đẹp báo cáo tài chính, hay lợi dụng cơ hội để tấn công đối thủ khi họ đang gặp trục trặc với giới truyền thông?
Thời gian không cho phép ta cân nhắc quá nhiều, nhưng sự đánh đổi giữa chất lượng ra quyết định lắm lúc trở thành cái bẫy làm doanh nhân đánh mất cơ hội, đánh mất tương lai, và tồi tệ nhất là tự đánh mất chính mình…
Tại sao con người ta cảm thấy một việc là xấu nhưng vẫn làm?
Có 6 nguyên nhân:
Thứ nhất, vì người ta không phân biệt chắc chắn được tốt và xấu cho trường hợp cụ thể đó. Nguyên nhân cơ bản là vì xấu hoặc tốt được xác định theo hệ thống giá trị nhận thức (perceived value) của con người. Luôn tồn tại hai loại nhận thức, một là nhận thức về giá trị của riêng bạn, hai là nhận thức về giá trị của xã hội. Nếu giá trị của bạn và của xã hội là giống nhau thì không có điều gì phải bàn. Chỉ có vấn đề ở chỗ nhiều lúc đối với bạn chuyện A là tốt, nhưng người khác không nghĩ vậy. Ví dụ: quyết định cho phép hay không cho phép thực hiện “cái chết êm ái” (tiêm thuốc độc cho bệnh nhân sống thực vật hoặc quá đau đớn mà không còn khả năng sống) đối với một bác sĩ chẳng hạn.
Thứ hai, vì sự thúc ép của cạnh tranh hoặc tình thế khó khăn làm người ta trỗi dậy bản năng sống còn. Càng lâm vào tình trạng khó khăn, người ta càng nhìn ngắn lại và tỷ lệ thuận với độ ngắn của tầm nhìn, chất lượng của quyết định cũng thấp hẳn đi vì nó chỉ giải quyết được vấn đề hiện tại mà không trả lời được câu hỏi “hệ quả tiếp sau nó sẽ là gì”.
Thứ ba, vì sức ép từ phía bên ngoài bắt buộc thực hiện quyết định trong khi chính người thực hiện cũng không mong muốn làm điều đó. Ví dụ có một cổ đông lớn trong công ty muốn thực hiện việc thay đổi vị trí quản lý cho người quen nắm giữ mà không tuân theo quy trình tuyển chọn nhân lực cấp cao đã ban hành.
Thứ tư, vì phục vụ lợi ích cá nhân, sĩ diện hay bảo vệ hình ảnh của bản thân mà người ta cứ khăng khăng bảo vệ ý kiến của mình. Bản ngã bản thân nó đã là một vũ trụ nên có xu hướng xoay quanh lợi ích của mình hoặc của nhóm nhỏ của mình chứ không đặt lợi ích tổng thể lên trên. Tâm lý của con người thường có xu hướng không muốn xung đột với chính mình trong quá khứ, ngay cả khi chính bản thân cũng biết ý kiến đó là sai.
Thứ năm, vì một phút dao động trong tâm lý tạo nên cảm xúc nhất thời. Có thể do xung đột cá nhân từ trước hoặc một lúc nào đó phần “con” trỗi dậy mà một người hành xử không phải để giải quyết vấn đề mà chỉ để xử lý con người, tức làm “cho nó chết” để thỏa mãn cơn bộc phát tâm lý thay vì cân nhắc đúng sai.
Thứ sáu, vì cần phải trả ơn hay đơn thuần là do mong muốn được giúp đỡ người khác. Lý do này nghe ra có vẻ nghịch lý nhưng thực tế khi chấp nhận giúp đỡ một người thì có thể ta đã chấp nhận đụng chạm hoặc làm hại đến lợi ích của đối tượng liên quan đến người đó. Trường hợp này đặc biệt đúng cho khi trước đây một người đã nhận một lợi ích không chính đáng nào đó, mặc dù nhỏ nhưng lại trở thành một cái cớ lớn để người khác yêu cầu trả ơn.
4 bài test cơ bản để tránh quyết định sai
Cách giải quyết 06 nguyên nhân cơ bản dẫn đến quyết định sai lầm là trả lời 04 bài test cơ bản để kiểm tra tính đạo đức của quyết định như sau:
Test #1 – Đáng hay không đáng làm (common sense): hãy tự hỏi thực sự việc mình làm có đáng phải làm hay chỉ là vì ta đang quyết định theo cảm xúc nhất thời như một cơn giận giữ hay vì đang thù ai đó vì hành động trong quá khứ của họ chẳng hạn, hoặc dập tắt sự vội vã trong hành động theo tâm lý của một người mang ơn.
Test #2 – Ánh sáng ban ngày (light of day): ta sẽ thấy thế nào và việc gì sẽ xảy ra nếu bạn bè, người thân, giới truyền thông đại chúng biết chính ta làm chuyện này. Đây là một cái “thắng/phanh” khá hiệu quả cho những lúc con người xấu trong ta trỗi dậy! Khi đứng trước sức ép của công luận hay đơn giản những câu hỏi ngây thơ của chính đứa con mình, doanh nhân sẽ dễ dàng hơn trong việc xác định nên làm chuyện mà thoạt đầu họ nghĩ rằng chỉ có trời biết, đất biết và ta biết mà thôi.
Test #3 – So sánh với con người tốt đẹp mà mình mong muốn trở thành nhất (“yourself at best”): xem có phù hợp với những giá trị ấy không. Mỗi người thường bước vào đời với những ước vọng cao đẹp, nhưng dần dần những ước vọng cứ giảm dần và không biết từ lúc nào, người ta bắt đầu cho phép mình làm những điều trước đây mình nghĩ là xấu chỉ với một câu “thôi kệ, đằng nào thì cũng…”. Người ta thường dùng hoàn cảnh để biện minh cho hành động, và những quyết định sai lầm lại được viện cớ thành tính linh động. Tuy nhiên, người ta lại quên đi rằng để trụ vững trong một thế giới biến đổi thì lại càng phải có một cái tâm vững chãi và tuyệt đối phải hành xử nhất quán với những nguyên tắc cơ bản của mình. Nếu anh là một người nay thế này mai thế khác thì sẽ nhanh chóng nhận được hậu quả là mất đi lòng tin. Mà mất lòng tin là mất tất cả.
Test #4 – Ý tưởng sạch (purified idea): tự hỏi mình đang làm theo suy luận đúng đắn của mình hay mình chỉ đang bị nhồi nhét, lôi cuốn theo ý tưởng của người khác. Bài test này khắc phục tư duy kiểu Á Đông thường nghe theo chỉ dẫn của bề trên hơn là tư duy phân tích phê phán riêng của mình, và hành động theo lòng kính trọng hay sự cả nể, tránh xung đột cá nhân mặc dù biết rằng hành động như vậy là sai theo logic vấn đề. Rất hữu hiệu trong trường hợp làm việc trong cơ chế quyết định tập thể hay bị ảnh hưởng bởi các sếp, đặc biệt là dạng sếp hay “cõng khỉ” – thích xen vào mọi chuyện của người khác, hoặc khi chúng ta phát hiện ra rằng vị chuyên gia cố vấn hàng chục năm kinh nghiệm đang cố gắng thuyết phục ta hành động theo kinh nghiệm và viễn cảnh của họ.
Như vậy, đạo đức trong kinh doanh không chỉ bao gồm các tiêu chuẩn quy định chúng ta nên làm điều gì mà hơn thế nữa, nó không phải là điều ta “phải” làm mà chính là điều ta “muốn” làm. Ai cũng có một cuộc sống nhẹ nhàng và hạnh phúc. Không có sự giàu sang hay danh vọng nào có thể bù đắp được khoảng trống vô cùng khi ta đánh mất sự thanh thản. Sử dụng 5 bài test đơn giản trên sẽ giúp chúng ta sống thanh thản hơn, dù biết rằng để có được sự thanh thản ấy ta sẽ phải đánh đổi rất nhiều điều.
LƯU NHẬT HUY – CEO Viện IMT