Xử lý công việc giật cục, không hệ thống, quên trước quên sau, sai với yêu cầu đặt ra từ người quản lý, để cảm xúc lấn át logic… là những lỗi tư duy thường gặp. Để vượt qua những trắc trở từ suy nghĩ này, chúng ta cần rèn sắc năng lực Tư duy phản biện.
Lưu Nhật Huy, MD, IMT
Tư duy phản biện (critical thinking) là gì
Tư duy phản biện có thể hiểu đơn giản là khả năng suy nghĩ một cách rõ ràng và hợp lý về những gì chúng ta được nghe, đọc, hoặc trải nghiệm.
Do đó, tư duy phản biện không chỉ đơn thuần là việc ghi nhớ thông tin, mà là việc phân tích, đánh giá và đưa ra kết luận dựa trên bằng chứng và lập luận chặt chẽ.
Dùng tư duy phản biện trong cuộc sống hàng ngày
Không nhất thiết phải chạm đến những vấn đề phức tạp ta mới dùng đến Tư duy phản biện. Bạn thử xem mấy ví dụ sau:
- Bạn mới đọc một bài báo nói rằng một loại kẹo K có thể thay thế cho một hộp rau. Thay vì tin ngay lập tức, bạn sẽ:
- Tìm hiểu xem tác giả của bài báo là ai, nguồn thông tin có đáng tin cậy không.
- Tìm kiếm các nghiên cứu khoa học về loại kẹo đó.
- Xem xét các ý kiến trái chiều từ các chuyên gia khác.
- Sau khi phân tích thông tin, bạn sẽ đưa ra quyết định xem có nên sử dụng loại thực phẩm chức năng đó hay không.
- Khi bạn của bạn nói với bạn rằng một bộ phim mới của đạo diễn T. rất dở, bạn sẽ không vội vàng chê theo liền, mà bạn sẽ:
- Hỏi bạn của bạn tại sao họ nghĩ bộ phim đó dở. Dở về kịch bản, hay diễn viên diễn dở, hay quay phim không đẹp…
- Đọc các đánh giá của các nhà phê bình phim.
- Xem trailer của bộ phim.
- Sau khi xem xét các thông tin, bạn sẽ quyết định xem có nên xem bộ phim đó hay không.
- Bạn có một vấn đề khó khăn tại nơi làm việc cần giải quyết. Thay vì đưa ra giải pháp đầu tiên xuất hiện trong đầu theo kinh nghiệm (chúng tôi hay nói đùa là “kinh nghiệm = những điều nghiệm ra thấy kinh”) có sẵn, bạn sẽ:
- Xác định rõ vấn đề.
- Thu thập thông tin liên quan đến vấn đề.
- Đưa ra các giải pháp khả thi.
- Phân tích ưu và nhược điểm của từng giải pháp.
- Chọn giải pháp tốt nhất dựa trên phân tích.
Tức là chúng ta nên bám chặt vào 2 tiêu chí: rõ ràng và hợp lý, để nhìn nhận và xử lý vấn đề thật sáng suốt.
Tham khảo thêm: Phản biện có mục đích – điểm cốt yếu của Tư duy phản biện – IMT
Suy nghĩ rõ ràng, hợp lý là gì?
Vậy làm thế nào để đánh giá một thông tin là rõ ràng và hợp lý. Dưới đây là các tiêu chí để bạn dễ đánh giá:
1. Đánh giá tính rõ ràng của thông tin:
- Ngôn ngữ:
- Thông tin có được trình bày bằng ngôn ngữ dễ hiểu, tránh thuật ngữ chuyên môn, tránh “nói chữ” khó hiểu không?
- Câu văn có mạch lạc, rõ ràng, tránh gây hiểu lầm không?
- Cấu trúc:
- Thông tin có được sắp xếp logic, có cấu trúc rõ ràng không?
- Các ý chính, ý phụ có được phân biệt rõ ràng không?
- Tính cụ thể:
- Thông tin có cung cấp đủ chi tiết, ví dụ minh họa để làm rõ vấn đề không?
- Thông tin có tránh nói chung chung, mơ hồ không?
- Tính khách quan:
- Thông tin có được trình bày một cách khách quan, tránh cảm tính, đánh bóng, thiên vị không?
- Thông tin có phân biệt rõ ràng giữa sự thật (fact) và suy diễn (story) ý kiến cá nhân không?
Tập trung vào sự thật (fact), đừng vẽ chuyện (story). Trí não của chúng ta rất dễ bị cuốn theo những thông tin tự suy diễn mà nó thích, và dẫn dắt chúng ta đến những cơn “sôi máu” hay “tạo drama” không cần thiết.
Ví dụ: bạn thấy một dấu son trên áo người yêu (sự thật) và nghĩ là người ấy không chung thủy (make story). Bạn có thể đã không biết rằng anh ấy vừa mới đưa một đồng nghiệp đi cấp cứu vì tai biến mạch máu não.
Càng hít drama, càng xa sự thật.
2. Đánh giá tính hợp lý của thông tin:
- Tính logic:
- Các lập luận trong thông tin có logic, chặt chẽ không?
- Các kết luận có được rút ra từ các tiền đề hợp lý không?
- Tính xác thực:
- Thông tin có được dựa trên các nguồn tin đáng tin cậy không?
- Thông tin có được kiểm chứng bởi các bằng chứng xác thực không?
- Bạn có thể xem xét các tiêu chí sau:
- Nguồn gốc của thông tin.
- Tác giả của thông tin.
- Ngày xuất bản của thông tin.
- Mục đích của thông tin.
- Tính đầy đủ:
- Thông tin có cung cấp đầy đủ thông tin liên quan đến vấn đề không?
- Thông tin có xem xét các quan điểm khác nhau về vấn đề không?
- Tính phù hợp:
- Thông tin có phù hợp với bối cảnh, tình huống hiện tại không?
- Thông tin có phù hợp với mục đích sử dụng của bạn không?
Ví dụ:
- Một bài báo khoa học được coi là rõ ràng nếu nó sử dụng ngôn ngữ khoa học chính xác, có cấu trúc rõ ràng (mở đầu, phương pháp, kết quả, thảo luận), cung cấp đầy đủ dữ liệu và ví dụ minh họa.
- Một bài báo khoa học được coi là hợp lý nếu nó được viết bởi các nhà khoa học có uy tín, dựa trên các nghiên cứu khoa học được công bố trên các tạp chí khoa học uy tín, và các kết luận được rút ra từ các dữ liệu thu thập được.
Bằng cách áp dụng các tiêu chí trên, mong bạn có thể đánh giá một cách khách quan và toàn diện tính rõ ràng và hợp lý của thông tin, từ đó đưa ra quyết định sáng suốt.
Chất lượng suy nghĩ của bạn là chất lượng của sống của bạn.
Lưu Nhật Huy, MD, IMT
Khi có nhu cầu đào tạo, kèm cặp về Tư duy phản biện, Giải quyết vấn đề, hãy liên hệ IMT theo số điện thoại (028) 36 200 600 hoặc email info@imt.vn